مسجد جامع تهرانمسجد جامع تهران یا همان مسجد عتیق، احتمالاً نخستین مسجد جامع تهران واقع در مرکز بازار شهر است. از تاریخ بنای این جامع، آگاهی دقیقی نداریم، ولی تردیدی نیست که دست‌کم در سده ۹ قمری/۱۵ میلادی دایر بوده است. این مسجد طی یک سده گذشته دارای جایگاه مذهبی، سیاسی خاصی بوده و در تاریخ ۱۹/۹/ ۱۳۷۵ به شماره ۱۷۹۳ به ثبت آثار ملی رسیده است. ۱ - وضع جغرافیایی تهرانتهران درگذشته قریه‌ای بزرگ و پر رونق در شمال ری باستان بود که در تقاطع شاهراه‌های اصلی شرقی غربی (قزوین به خراسان و طبرستان)، و راه شمالی جنوبی ری به طجرشت (تجریش) قرارداشت. این وضع جغرافیایی به‌آن مرکزیت بخشیده، و از اهمیت ویژه‌ای برخوردار کرده بود؛ از این‌رو امکان ساختمان مسجد جامع و به‌تبع آن شکل‌گیری بازار را در پیرامون آن فراهم می‌ساخت. [۱]
یاقوت حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم البلدان، ج۴، ص۵۸، بیروت، دارالکتب العلمیه، تحقیقات میدانی مؤلف فرینوش همتی.
[۲]
قزوینی، زکریا، آثار البلاد، ج۱، ص۴۳۰، بیروت، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۰م.
[۳]
مستوفی، حمدالله، نزهة‌القلوب، ج۱، ص۵۳، به کوشش لسترنج، لیدن، ۱۳۳۱ق/۱۹۱۳م.
[۴]
مستوفی، حمدالله، نزهة‌القلوب، ج۱، ص۵۴، به کوشش لسترنج، لیدن، ۱۳۳۱ق/۱۹۱۳م.
[۵]
خواندمیر، غیاث‌الدین، حبیب السیر، ج۳، ص۱۴۳، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، ۱۳۳۳ش.
[۶]
بهسازی محلات فرسوده شهر تهران (بازار عودلاجان)، اثر، ج۱، ص۱۳، تهران، ۱۳۵۹ش، شم ۲، ۳، ۴.
[۷]
بهسازی محلات فرسوده شهر تهران (بازار عودلاجان)، اثر، ج۱، ص۱۸، تهران، ۱۳۵۹ش، شم ۲، ۳، ۴.
۲ - پیشینهاز تاریخ بنای این جامع، آگاهی دقیقی نداریم، ولی تردیدی نیست که دست‌کم در سده ۹ق/۱۵م دایر بوده است. [۸]
مصطفوی، محمدتقی، آثار تاریخی طهران، ج۱، ص۴۱۲-۴۱۳، به کوشش هاشم محدث، تهران، ۱۳۶۱ش.
بر اساس نوشته اعتمادالسلطنه جامع عتیق تهران، یک‌مرتبه بنا نشده، بلکه به‌تدریج ساخته و تکمیل شده است. [۹]
اعتمادالسلطنه، محمدحسن، مرآة البلدان، ج۴، ص۲۰۰۴، به کوشش عبدالحسین نوایی و هاشم محدث، تهران، ۱۳۶۷ش.
پژوهش‌های باستان‌شناختی که تاکنون در محل مسجد صورت گرفته، و داده‌های آن حاکی از وجود لایه‌های زیستی سده‌های ۴-۷ق/۱۰-۱۳م در زیرِ بنای کنونی، و استفاده از مصالح آنها از جمله آجرهای سده ۴ق در بخش‌هایی از ساختمان است. اگر چه باستان‌شناسان در پژوهش‌های محدود خود، به بقایای معماری‌ای که نشان‌دهنده بنای مسجد باشد، دست نیافته‌اند، اما با توجه به سنت مسلمانان در ایران که در بازسازی و نوسازی مساجد، محل آن را تغییر نمی‌دادند و از مصالح و تزیینات آن استفاده می‌کردند، می‌توان گفت که بنای کنونی جامع تهران هر چند که منظر امروزش کهن‌تر از سده ۱۳ق را نشان نمی‌دهد احتمالاً در محل مسجد اولیه کهنی بر پا شده، و طی سده‌ها تغییراتی اساسی یافته است و از این‌رو دارای نقشه مشخص مساجد نیست. [۱۰]
تحقیقات میدانی
۳ - جایگاه سیاسیجامع عتیق تهران طی یک سده گذشته جدا از جایگاه مذهبی، پایگاه اصلی وقایع سیاسی و انقلابی ایران بوده است. از جمله پر اهمیت‌ترین آنها، اجتماع علما و پیوستن مردم به آنان در اعتراض به سوء رفتار وزیر مختار روسیه، ژنرال گریبایدوف بود که به قتل وی و چند تن از اتباعش در ۱۲۴۴ق انجامید. [۱۱]
اعتمادالسلطنه، محمد حسن، مرآة البلدان، ج۱، ص۸۹۰، به کوشش عبدالحسین نوایی و هاشم محدث، تهران، ۱۳۶۷ش.
[۱۲]
اعتمادالسلطنه، محمد حسن، مرآة البلدان، ج۱، ص۸۹۱، به کوشش عبدالحسین نوایی و هاشم محدث، تهران، ۱۳۶۷ش.
طی مبارزات انقلاب مشروطیت نیز در پی درگیری‌های مردمی در جمادی‌الاول ۱۳۲۴ علما و مردم ضمن تحصن در این مسجد، خواستار تأسیس «عدالت‌خانه» شدند. [۱۳]
ناظم‌الاسلام کرمانی، محمد، تاریخ بیداری ایرانیان، ج۱، ص۴۰۶، تهران، ابن‌سینا.
[۱۴]
بهسازی محلات فرسوده شهر تهران (بازار عودلاجان)، اثر، تهران، ۱۳۵۹ش، شم ۲، ۳، ۴.
[۱۵]
همتی، فرینوش، طرح مرمت و احیاء مسجد جامع تهران، ج۱، ص۱۱۲-۱۱۳، سازمان میراث فرهنگی کشور، تهران، ۱۳۸۰ش.
۴ - ساختمان مسجدساختمان کنونی با وسعتی حدود ۰۰۰‘۵ متر مربع، دارای یک صحن و ۶ شبستان در ۳ جبهه جنوبی، شرقی و شمالی، و تأسیساتی چون کتابخانه، وضوخانه، و دکانهای وقفی است. ۴.۱ - صحنصحن مسجد فضای بازشهری است در بافت پرپیچ و خم بازار و رابط میان شبستان‌ها، با مساحتی حدود ۹۰۰ متر مربع وکشیدگی غربی شرقی که به عنوان مفصل ارتباطی میان راسته صندوق‌سازان بازار و مسجد جامع نیز عمل می‌کند. حوض، پادیاو، درخت توت کهن‌سال و یک سقاخانه سنگی از عناصر طبیعی و دست‌ساز در صحن هستند. صحن مسجد پیش‌تر سنگ‌فرش بود و در سالهای اخیر بتنی شده است. [۱۶]
همتی، فرینوش، طرح مرمت و احیاء مسجد جامع تهران، ج۱، ص۱۱۰، سازمان میراث فرهنگی کشور، تهران، ۱۳۸۰ش.
آب شاه که از کاخ گلستان می‌آمد، حوض را پر می‌کرد. [۱۷]
همتی، فرینوش، طرح مرمت و احیاء مسجد جامع تهران، ج۱، ص۱۱۰، سازمان میراث فرهنگی کشور، تهران، ۱۳۸۰ش.
۴.۲ - ورودیهاورودی اصلی در غرب صحن، به بازار تهران باز می‌شود که «بازار مسجد جامع» نیز نامیده می‌شود. ورودی‌های فرعی در جبهه‌های شمالی، شمال شرقی و جنوب شرقی است. این ورودی‌ها فاقد شاخص بناهای شهری هستند. حتی ورودی اصلی نیز به سبب ارتفاع بلند بازار کناری فقط در هنگام عبور از مقابل آن، قابل تشخیص است. [۱۸]
تحقیقات میدانی
۴.۳ - شبستانهااین مسجد دارای شبستان‌های متعددی است: ۴.۳.۱ - شاهآبادیشبستان شاه‌آبادی (بهاره) که با توجه به قراین و شواهد موجود، کهن‌ترین بخش مسجد (احتمالاً متعلق به سده‌های نخستین اسلامی) به شمار می‌آید [۱۹]
همتی، فرینوش، طرح مرمت و احیاء مسجد جامع تهران، ج۱، ص۱۰۳، سازمان میراث فرهنگی کشور، تهران، ۱۳۸۰ش.
[۲۰]
همتی، فرینوش، طرح مرمت و احیاء مسجد جامع تهران، ج۱، ص۱۰۴، سازمان میراث فرهنگی کشور، تهران، ۱۳۸۰ش.
و با وسعتی حدود ۶۰۰ م ۲، دارای یک نمازخانه مردانه در طبقه همکف و نمازخانه زنانه در دو طرف طبقه فوقانی است. ایوانی به ارتفاع ۲۰/ ۸ متر در شمال شبستان، تنها راه ارتباطی آن با صحن است که ورودی‌های زنانه پلکان‌های دوگانه ارتباطی داخل شبستان در دو سوی آن، به‌صورت راهروهای باریک تعبیه شده است. محراب کاشی‌کاری شده، دقیقاً در محور ورودی ایوان‌است و دو ردیف بادگیر ۳ تایی در جبهه‌های شرقی و غربی شبستان، روی بام قرار دارد که در اصیل بودن و هم‌زمان بودن آنها با شبستان، جای تأمل است.شبستان نسبت به محور ورودی متقارن است و عناصر باربر، در یک امتداد قرار دارند. دهانه مرکزی (با پوشش طاق و تویزه) کمی بزرگ‌تر از دهانه‌های کناری (با پوشش قمی پوش) است. [۲۱]
تحقیقات میدانی
در طبقه بالا نیز، دهانه‌ها چشمه‌پوش است. پوشش نهایی بام که اندود کاهگِل داشته، در زمان‌های بعد شیروانی شده است. [۲۲]
همتی، فرینوش، طرح مرمت و احیاء مسجد جامع تهران، ج۱، ص۱۰۹، سازمان میراث فرهنگی کشور، تهران، ۱۳۸۰ش.
ایوان با پوشش نیم‌گنبد و تزییناتی مختصر، کتیبه‌ای از کاشی حاوی آیات ۲۵۵ تا ۲۵۷ سوره بقره و تاریخ «سنه ۱۲۵۲ق» را دارد.۴.۳.۲ - عتیقشبستان عتیق یا بزرگ (تابستانی)، با وسعتی‌حدود ۱۰۰‘۱متر مربع، از لحاظ تاریخ ساخت به دو دوره تقسیم می‌شود: الف دوره تیموری صفوی، شامل نمازخانه از ایوان تا دهانه ماقبل آخر با پوشش طاق و تویزه (کژاوه)؛ ب دوره قاجاریه، شامل دهانه آخر با پوشش رسمی و تویزه در دهانه وسطی آن و طاق عرق چین و تویزه در دو دهانه کناری. در شمال شبستان، ایوان ورودی با ارتفاع ۱۰/۱۱ متر، با پوشش نیم شمسه ۱۲ تایی و یک مئذنه چوبی با گنبدی فلزی بر بالای آن قرار دارد. محراب کاشی‌کاری شده نیز در محور ورودی قرار گرفته، و برای تهویه بهتر، یک پنجره در بدنه آن تعبیه شده است. محور تقارن این فضا از محور ایوان و ورودی آن‌می‌گذرد و بر کتیبه کاشی‌کاری ایوان سوره مبارکه جمعه نقش بسته است. بام شبستان نیز آجرفرش است. [۲۳]
تحقیقات میدانی
۴.۳.۳ - گرمخانهشبستان گرم‌خانه (زمستانی)، که فاقد ایوان است و در کنار شبستان عتیق و جنب ورودی جنوب شرقی مسجد، با وسعتی حدود ۴۰۰ م ۲ در طبقه همکف، با ۱۲ دهانه و پوشش طاق چشمه‌پوش از نوع کلنبو با کاربندی که تاریخ آن به دوره قاجاریه باز می‌گردد، قرار دارد. محراب‌کاشی‌کاری آن در محور ورودی قرار ندارد. حفره‌ای در کف شبستان برای نگهداری قرآنهای فرسوده ایجاد شده است. در ورودی شبستان تغییراتی داده شده، و از شکل اصلی خارج شده است. [۲۴]
همتی، فرینوش، طرح مرمت و احیاء مسجد جامع تهران، ج۱، ص۸۵، سازمان میراث فرهنگی کشور، تهران، ۱۳۸۰ش.
[۲۵]
همتی، فرینوش، طرح مرمت و احیاء مسجد جامع تهران، ج۱، ص۸۸، سازمان میراث فرهنگی کشور، تهران، ۱۳۸۰ش.
اگر چه فضا متقارن است، اما محور آن از ورودی نمی‌گذرد که احتمالاً به سبب تغییراتی است که در آن‌جا داده شده است. پوشش نهایی بام، قیرگونی است. [۲۶]
تحقیقات میدانی
۴.۳.۴ - چهلستونشبستان چهل‌ستون (حاجی سعید)، که در ضلع شرقی صحن قرار دارد و طبق کتیبه کاشی‌کاری ایوان در ۱۲۴۰ق برپاشده است. این شبستان با وسعتی حدود ۳۰۰‘۱ م ۲ بر ۳۶ ستون ۸ ضلعی استوار است که به شیوه طاق چشمه‌پوش (عرق چین کم‌خیز) و کاربندی با رسمی ساده ۸، پوشش داده شده، و دارای ۳ محراب در جبهه جنوبی است که ترتیب قرار گرفتن آنها از شرق به غرب ساده آجری، کاشی‌کاری همراه با مقرنسهای گچی، و سراسر کاشی‌کاری است. وضوخانه نیز در ترازی پایین‌تر از کف شمالی واقع است؛ در دو سوی بالای ایوان غربی (به ارتفاع ۱۰متر) ورودی اصلی حجره‌های طلاب قرار دارد که امروزه به انبار کالا تبدیل شده است. پوشش نهایی بام، مسطح و سیمانی است و نورگیرهای فلزی کنونی، جایگزین نورگیرهای مرمری درهم شکسته پیشین شده‌اند. [۲۷]
تحقیقات میدانی
کتابخانه‌ای در ۳ طبقه هر طبقه حدود ۲۶۰ م ۲ بر بالای ورودی جنوب شرقی احداث شده است که از ملحقات شبستان چهل‌ستون به شمار می‌آید. در کتیبه سردر آن تاریخ احداث بنا اسفند ۱۳۴۸ ذکر شده است. [۲۸]
همتی، فرینوش، طرح مرمت و احیاء مسجد جامع تهران، ج۱، ص۴۲-۴۳، سازمان میراث فرهنگی کشور، تهران، ۱۳۸۰ش.
سازه این قسمت نیز فلزی است، پوشش سقف‌ها مسطح، و پوشش نهایی بام آن شیروانی است. [۲۹]
تحقیقات میدانی
۴.۳.۵ - زیرزمینشبستان زیرزمین، واقع در ضلع‌شمالی و در تراز زیر صحن با ۶۴۰ متر مربع وسعت‌که تاریخ ساخت آن به‌درستی مشخص نیست، اما شانه‌هایی حاکی است که در سده ۱۳ق موجود بوده، و از ساخته‌های دوستعلی خان معیرالممالک است [۳۰]
اعتمادالسلطنه، محمد حسن، مرآة البلدان، ج۴، ص۲۰۰۵، به کوشش عبدالحسین نوایی و هاشم محدث، تهران، ۱۳۶۷ش.
که در ۱۳۵۳ش در بخشی از آن تغییراتی داده شده است. [۳۱]
همتی، فرینوش، طرح مرمت و احیاء مسجد جامع تهران، ج۱، ص۱۷، سازمان میراث فرهنگی کشور، تهران، ۱۳۸۰ش.
پوشش سقف بخش اصلی طاق عرق‌چین با رسمی‌بندی و قسمت تغییرشکل‌یافته، تخت است. پوشش سقف محراب نیز شفاف در نظر گرفته شده است. [۳۲]
همتی، فرینوش، طرح مرمت و احیاء مسجد جامع تهران، ج۱، ص۱۷، سازمان میراث فرهنگی کشور، تهران، ۱۳۸۰ش.
ورودی‌های آن در دو طرف ضلع جنوبی (از کنار صحن) قرار دارند. [۳۳]
تحقیقات میدانی
۴.۳.۶ - استرابادیشبستان استرابادی، به مساحت ۵۸۰ م ۲ بر روی شبستان زیرزمین واقع است. تغییرات اشاره شده در شبستان زیرزمین، بر اثر احداث این شبستان است که قدمتی در حدود ۷۰ سال دارد (دوره پهلوی اول) [۳۴]
همتی، فرینوش، طرح مرمت و احیاء مسجد جامع تهران، ج۱، ص۱۸، سازمان میراث فرهنگی کشور، تهران، ۱۳۸۰ش.
که جایگزین یک مهتابی پیشین شده است. [۳۵]
شهری، جعفر، تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم، ج۱، ص۶، تهران، ۱۳۷۸ش.
[۳۶]
اعتمادالسلطنه، محمد حسن، مرآة البلدان، ج۴، ص۲۰۰۵، به کوشش عبدالحسین نوایی و هاشم محدث، تهران، ۱۳۶۷ش.
[۳۷]
مصطفوی، محمدتقی، آثار تاریخی طهران، ج۱، ص۴۱۳، به کوشش هاشم محدث، تهران، ۱۳۶۱ش.
این شبستان در دو طبقه ساخته شده که طبقه اول نمازخانه مردانه، و طبقه بالا نمازخانه زنانه (به صورت بالکن) است و امروزه فقط در ایام اعتکاف از آن استفاده می‌شود. این طبقه دارای سازه فلزی است و از لحاظ هندسی تا حدودی تابع هندسه شبستان زیرزمین است. پوشش سقف تخت، و پوشش نهایی بام نیز موزائیک است [۳۸]
همتی، فرینوش، طرح مرمت و احیاء مسجد جامع تهران، ج۱، ص۱۸، سازمان میراث فرهنگی کشور، تهران، ۱۳۸۰ش.
تحقیقات میدانی).مسجد دارای موقوفاتی به صورت دکانهای متصل به آن است که در جبهه‌های شمالی، غربی و جنوب شرقی واقع‌اند. [۳۹]
تحقیقات میدانی
مصالح به‌کار رفته در بنا شامل ملات ساروج در پی و آجر در اسکلت است. در قسمتهایی جدیدتر (مربوط به دوره پهلوی) فلز نیز به‌کار رفته است و برای‌تزیینات در محراب وکتیبه‌ها و... علاوه بر آجر، کاشی‌های هفت رنگ و معرق و گچ‌بری نیز دیده می‌شود. [۴۰]
تحقیقات میدانی
از لحاظ ساختاری در شبستان زیرزمین تغییراتی صورت گرفته، و اثر مرمت‌های پی در پی بدنه و تغییرات جداره‌ها، در شبستان‌ها مشهود است. [۴۱]
همتی، فرینوش، طرح مرمت و احیاء مسجد جامع تهران، ج۱، ص۱۰۷ - ۱۱۵، سازمان میراث فرهنگی کشور، تهران، ۱۳۸۰ش.
این مسجد در ۱۹/۹/ ۱۳۷۵ به شماره ۱۷۹۳ به ثبت آثار ملی رسیده است.۵ - فهرست منابع(۱) اعتمادالسلطنه، محمد حسن، مرآة البلدان، به کوشش عبدالحسین نوایی و هاشم محدث، تهران، ۱۳۶۷ش. (۲) بهسازی محلات فرسوده شهر تهران (بازار عودلاجان)، اثر، تهران، ۱۳۵۹ش، شم ۲، ۳، ۴. (۳) مستوفی، حمدالله، نزهة‌القلوب، به کوشش لسترنج، لیدن، ۱۳۳۱ق/۱۹۱۳م. (۴) خواندمیر، غیاث‌الدین، حبیب السیر، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، ۱۳۳۳ش. (۵) شهری، جعفر، تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم، تهران، ۱۳۷۸ش. (۶) قزوینی، زکریا، آثار البلاد، بیروت، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۰م. (۷) مصطفوی، محمدتقی، آثار تاریخی طهران، به کوشش هاشم محدث، تهران، ۱۳۶۱ش. (۸) ناظم‌الاسلام کرمانی، محمد، تاریخ بیداری ایرانیان، تهران، ابن‌سینا. (۹) همتی، فرینوش، طرح مرمت و احیاء مسجد جامع تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور، تهران، ۱۳۸۰ش. (۱۰) یاقوت حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم البلدان، بیروت، دارالکتب العلمیه، تحقیقات میدانی مؤلف فرینوش همتی. ۶ - پانویس
۷ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «تهران، جامع»، شماره ۶۲۱۸. رده‌های این صفحه : آثار ملی ایران | اماکن مذهبی | جاذبه های گردشگری تهران | مسجدهای تاریخی تهران | مسجدهای جامع | معماری ایرانی
|